Het moderne onbewuste

Mensen doen veel dingen onbewust, ademhalen bijvoorbeeld. En als je ergens tegenop dreigt te botsen, zet je automatisch een ontwijkmanoeuvre in. Ook allerlei beslissingen die we nemen in het dagelijks leven, geschieden intuïtief, ‘op onze ruggengraat’. Pas daarna worden we ons bewust wat we gedaan hebben. Sommige psychologen menen daarom dat in ons psychisch leven het onbewuste het werk doet. Het bewustzijn wordt op zijn best geïnformeerd over de uitkomsten van dat werk.

Dit moderne onbewuste is iets heel anders dan het onbewuste van Sigmund Freud. Psychologen die zich met het onbewuste bezighouden kunnen er niet omheen iets over die verschillen te zeggen, omdat de goegemeente het begrip doorgaans met Freud in verband brengt. Meestal zeggen deze psychologen dan dat Freud van alles uit zijn duim zoog en dat zijn werk wetenschappelijk niet serieus te nemen was en is. Ap Dijksterhuis is in zijn boek Het slimme onbewuste genuanceerder: Freuds algemeen theoretische werk is zo gek nog niet, vindt hij, maar op zijn ideeën over seksuele driften, verdringing en dromen is nogal wat aan te merken. Dat is slim van Dijksterhuis: voor zover Freud in de pas loopt met het moderne onbewuste is hij OK, in alle andere opzichten schuiven we hem aan de kant.

 

Zo gaat dat: er is nu eenmaal vooruitgang in de wetenschap. Of is er toch reden om de psychoanalytische denkwijze serieus te nemen? Laten we het proberen. In zijn boek Dit is psychoanalyse bespreekt Frans Schalkwijk een casus van een vrouw die nogal krampachtig in het leven staat, mede daardoor chronisch vermoeid raakt en uiteindelijk in de ziektewet belandt. Deze mevrouw Van Vliet is er ten diepste van overtuigd dat ze ‘een slecht mens’ is en vindt daarvoor in haar leven voortdurend bevestiging. Voor de psychoanalyticus is de vraag: hoe is ze aan die waarnemingsinstelling, die haar gevoelens en gedachten zo sterk bepaalt, gekomen? Een deel van de verklaring is te vinden in het gegeven dat ze uit een NSB-gezin komt (ze was geboren in 1938). Dat leidde tot sociale uitstoting en schaamte, en als reactie bij haar een voortdurend pogen dingen ‘goed te maken’.

De hardnekkige emotionele conflicten die zij ervoer waren echter niet alleen aan deze ene oorzaak toe te schrijven. Er kwam iets bij dat zich in het gezinsleven had afgespeeld: haar vader verdween uit beeld, en haar moeder dumpte het kind bij haar schoonouders. Voor het meisje was het duidelijk: ze moest wel een slechte dochter zijn, anders had haar moeder haar wel bij zich gehouden. Opmerkelijk genoeg voelde ze geen teleurstelling of woede ten opzichte van haar moeder, ze idealiseerde haar juist. Op latere leeftijd zorgde ze uit alle macht voor haar. Met andere woorden: ze loste het conflict op ten koste van zichzelf. Ze moest haar gevoelsleven op slot zetten, om te voorkomen dat haar woede en verongelijktheid naar buiten zouden breken. 

Is dit nu een plausibele of zinnige verklaring? In de paar alinea’s hierboven kan ik deze casus geen recht doen maar wie de meer uitgebreide beschrijving en analyse in het boek van Schalkwijk leest zal op zijn minst erkennen dat er een levensechte geschiedenis wordt weergegeven. Sterker nog: ik verwacht dat lezers bij mensen in hun naaste omgeving (of bij zichzelf) soortgelijke fixaties herkennen, die het leven van de hoofdpersoon en hun omgeving aardig kunnen verpesten.

Terugkerend naar de kwestie van het Freudiaanse en het moderne onbewuste: bij de beschreven casus gaat het om heel andere zaken dan het nemen van een beslissing over een te kopen auto. Het gaat niet over het intuïtief verwerken van ‘informatie’ of automatische reacties op stimuli uit de omgeving, maar over diepgewortelde, tegenstrijdige gevoelens die uiteindelijk teruggaan op een onbewust psychisch conflict dat stamt uit de vroege kinderjaren. Ja, inderdaad, dat is het cliché dat de psychoanalyse aankleeft, maar wie zal durven beweren dat die vroege ervaringen van nul en generlei betekenis zijn? Omdat levensgeschiedenissen verschillen zijn ook de ervaringen, en de verwerking daarvan, verschillend. De psychoanalyse is dus voor een belangrijk deel een historische wetenschap, gekoppeld aan een praktijk die zich richt op het analyseren van lotgevallen in individuele levenslopen.

Vaderlijke invloeden

 

Is het Freudiaanse denken van nut bij het schrijven van een biografie? Bitter weinig, ben ik geneigd te denken. Freud richtte zich in zijn omvangrijke oeuvre op wat zich bij mensen onbewust afspeelt. Dat deed hij ook in de spreekkamer. Daar heb je dan het voordeel dat de persoon zelf het analysemateriaal ter tafel brengt en dat je als behandelaar je duidingen kan verbeteren door de interactie met de patiënt. De biograaf heeft die mogelijkheid niet. Ook al kan deze putten uit brieven en persoonlijke memoires, een interpretatie voorleggen aan de gebiografeerde is er doorgaans niet bij. Freud zelf schreef in 1936 aan Arnold Zweig dat hij weinig heil zag in biografieën: de waarheid over een persoon vind je er niet en indien wel, dan kun je er niets mee.

Waarom zou je überhaupt een psycholoog willen inschakelen bij biografisch werk? Je zou kunnen overwegen dat te doen als er in het biografisch onderzoek zaken naar boven komen in iemands leven en werk die op een andere manier niet verklaarbaar zijn. Charles Darwin kampte met psychosomatische kwalen. Max Weber kon jaren lang niet werken vanwege een zenuwinzinking. Sylvia Plath deed verscheidene malen een zelfmoordpoging. We hebben hier te maken met serieuze psychische problemen, en de biograaf kan besluiten hiervoor een verklaring te zoeken, bijvoorbeeld door bijzondere gebeurtenissen in de relatie met de ouders erbij te betrekken. De psychoanalyse oefent daarbij op biografen een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit. Echte psychologen ergeren zich daaraan. Zij vinden de psychoanalyse onwetenschappelijk en kunnen er niet bij dat onderzoekers uit de geschiedeniswetenschap of de letterkunde zich door het Freudiaanse gedachtegoed op sleeptouw laten nemen.

In zijn nieuwste boek Hoog creatieven en hun vaders. Psychologische biografie voorbij Freud neemt emeritus-hoogleraar psychologie Pieter van Strien een meer genuanceerde positie in. Hij vindt dat een biograaf best iets aan Freud kan hebben, maar vindt zijn visie ook te beperkt: te veel gericht op de oedipale driehoek vader-moeder-kind en te veel gericht op seksualiteit. Bij biografisch onderzoek moet je vanuit meerdere invalshoeken tegelijk werken en je moet je analyse niet in een theoretisch keurslijf wringen. Om zijn opvatting kracht bij te zetten bespreekt Van Strien een kleine dertig casussen van personen, meest mannen, die er in kunst en wetenschap uitsprongen, variërend van Mahler tot Einstein. Klopt het nu dat de mannen in zijn selectie rivaliseren met hun vader en hun moeder begeren? Nee. Er zijn ook mannen die hun vader als rolmodel hebben en weinig op hebben met hun moeder.

Volgens Van Strien is hiermee de ijzeren oedipale wet van Freud weerlegd, dat wil zeggen: hij is niet algemeen geldig. Er is juist een grote variëteit aan relaties tussen zonen en hun vaders. Mannen mogen dan als jongetje hun vader uit de weg hebben willen ruimen en de enige minnaar van hun moeder hebben willen zijn, na de kindertijd gaan allerlei andere invloeden een rol spelen – van leeftijdgenoten, leraren, pop- en filmsterren, etc. Jongeren ontwikkelen hun eigen levensplan en de rol die hun ouders daarbij spelen is niet voorspelbaar. Er kan zelfs sprake zijn van een ‘vaderparadox’: Jan Wolkers bijvoorbeeld had geen positieve band met zijn vader maar raakte na diens overlijden in een langdurige en diepgaande geestelijke crisis. Kennelijk zat die vader dieper in zijn psyche dan hij wilde weten.

Met dit voorbeeld stuiten we op een belangrijk onderscheid tussen psychologie en psychoanalyse. Psychologen willen dat relaties eenduidig en liefst meetbaar zijn: je haat je vader of je bent dol op hem. Maar zo is het natuurlijk niet: als je hartstochtelijk een hekel aan iemand hebt, laat die persoon jou niet onverschillig. Soms is het goed waarneembaar dat de felle manier waarop je kritiek uit op je vader als twee druppels water lijkt op de manier waarop jouw vader  jou bekritiseerde. Psychoanalytici zijn er in gespecialiseerd dit soort ambivalenties boven water te halen en beter hanteerbaar te maken.

Er is nog iets. In de theorie van Freud is het Oedipuscomplex een doorgangsstadium. Op een gegeven moment beseft het kind dat het zijn zin niet zal krijgen: het jongetje weet dan dat het zijn vader niet kan vervangen bij de moeder (voor het meisje geldt een analoog maar ingewikkelder scenario). Het Oedipuscomplex wordt vernietigd. Na een periode van latentie ontwikkelen kinderen een eigen seksuele identiteit. Onbewust spelen ouders nog steeds een rol in die identiteitsvorming, maar de lust van hun kind is op andere liefdesobjecten gericht. Dit staat allemaal bij Freud, en het is spijtig dat Van Strien zo’n sjabloonachtige interpretatie van zijn werk als uitgangspunt neemt: een ijzeren, deterministische wet die zou voorschrijven dat mannen eenduidig hun vader verwerpen en hun moeder begeren – levenslang. Zo bezien is het niet verbazend dat hij op grond van zijn casusmateriaal van hoog-creatieven moet constateren dat deze wet niet algemeen opgaat.

Bij het onderzoeken van een levensloop is determinisme überhaupt uit den boze, ben ik geneigd te denken. Wat opvalt in de biografische portretten is de onstuitbare drang van de geportretteerden om iets te verwezenlijken: componeren, schrijven, filosoferen, wetenschap bedrijven. Er zit talent in en dat wil er uit, wat de omgeving er ook van vindt. Hoe dat gebeurt is van toevalsfactoren afhankelijk, maar de hartstocht om op het geestelijk vlak iets te bereiken is onmiskenbaar. Die hartstocht staat bij hoog-creatieven evenwicht in andere – lichamelijke – vormen van liefde vaak in de weg, zo blijkt uit de biografische portretten. Als we de mens achter het werk willen leren kennen zijn dergelijke uitweidingen misschien relevant, maar de lezer doet er goed aan Freuds waarschuwing in gedachten te houden: ‘Die biographische Wahrheit is nicht zu haben’.